Er bestaat een scala aan bijbelvertalingen, maar wat is de perfecte vertaling?
Het is onmogelijk om de Bijbel nauwkeurig te vertalen. Je Bijbel zegt niet wat de originele Hebreeuwse, Aramese en Griekse teksten zeiden. En dit is niet alleen een probleem met het Nederlands dat zo verschillend is met de uitspraken van Jezus in het oude Grieks. Het probleem zit veel dieper.
Voor iedereen die zijn eigen favoriete bijbelvertaling aanhangt klinken deze woorden misschien niet prettig in de oren, maar het is wel gebaseerd op feiten. Wat we ook geloven over de onfeilbaarheid en inspiratie van Gods Woord, en wat we ook geloven over het behouden blijven van Gods Woord door de eeuwen heen, we moeten in het reine komen met de aard van taal en vertaling als we de Bijbel lezen in een taal en een cultuur buiten die waarin de Bijbel is geschreven. In dit artikel ga ik hier dieper op in en kom met aanbevelingen hoe we dit probleem kunnen ondervangen.
Taal is geworteld in cultuur
Iedere taal is een product van zijn omgeving, cultuur, geschiedenis en het collectieve bewustzijn van een groep mensen. Deze factoren bepalen de woordenschat, zinsbouw, uitdrukkingen en andere kenmerken van de taal die mensen in een bepaalde regio op een bepaald moment spreken.
Taalkundigen geloven dat het menselijk brein is ingesteld op grammatica en dat baby's niet zozeer hoeven te leren spreken als wel hoe de taal van hun familie de lege plekken opvult in het concept van grammatica dat ze al in hun pasgeboren brein hebben. Desondanks, omdat de externe omstandigheden overal anders zijn, ontwikkelen talen zich op manieren die ze duidelijk verschillend maken.
Neem bijvoorbeeld de Pirahã-taal, die gesproken wordt door het Pirahã-volk in het Amazonegebied. Deze taal heeft geen woorden voor specifieke getallen. Het heeft begrippen als "sommige" en "veel", maar niet "zeven" of "zeventig maal zeven". Als je gelooft dat het belangrijk is dat Jakob twaalf zonen had en Jezus twaalf discipelen, hoe breng je dat idee dan over in de Pirahã taal? Als je gelooft dat Daniëls "zeventig weken van jaren" op een bepaalde datum begonnen en op een bepaalde datum eindigden (of zullen eindigen), hoe zou je dat dan naar het Pirahã vertalen?
Soms zijn de problemen niet technisch, maar cultureel van aard. Hoe breng je de exacte betekenis van het Inuktitut woord "qaggiq" over in het Nederlands? Ja, het is een groot gemeenschappelijk sneeuwhuis of iglo dat wordt gebruikt voor gemeenschapsbijeenkomsten, dansen en traditionele vieringen, maar weet je zeker dat je de volledige diepte van de betekenis ervan begrijpt voor mensen die in een gemeenschappelijke cultuur leven met sociale gebruiken die heel anders zijn dan de jouwe? Neem een meer herkenbaar voorbeeld: weet je zeker dat je aan iemand zonder enige westerse religie het verschil kunt uitleggen tussen een kerk, synagoge, tempel en moskee? Zelfs als ze begrijpen dat dit allemaal "gebouwen voor religieuze activiteiten" zijn, en dat een kerk specifiek christelijk is, kun je dan het hele scala aan herinneringen en emoties overbrengen dat je oproept als je het over je kerk hebt? En als je dat eenmaal onder de knie hebt, kun je die persoon dan laten begrijpen dat je plaatselijke kerk niet zozeer een gebouw is als wel de manifestatie van een metafoor?
Het punt is dat de eenvoudigste woorden een betekenis hebben die geworteld is in de cultuur waarin ze worden uitgesproken. Zo liep ik eens in Antwerpen en voor mij gaf een vrouw haar rijk belegde broodje aan een dakloze bedelaar die op straat zat. Ik zei tegen haar dat ik dat “lief” vond. Maar voor de Vlaming heeft die uitspraak een heel andere betekenins dan voor mij als Nederlander. Dat begreep ik wel uit haar reactie. En toen zij door had dat ik zo’n Hollander ben snapte ze ook wel dat haar interpretatie van mijn uitspraak anders was dan mijn bedoeling.
Talen worden gesproken, niet geschreven
We hebben de neiging om aan het Nederlands te denken in zijn geschreven vorm. Veel of de meeste grammaticaregels die we op school leren, zijn van toepassing bij het schrijven, en als we de Bijbel vertalen, vertalen we van de ene geschreven vorm naar de andere.
Maar talen worden in de eerste plaats gesproken. Het is statistisch gezien zeldzaam dat een taal een schrijfsysteem heeft. Slechts ongeveer 10% van de 6000-7000 talen in de wereld heeft een schrift. En veel van die ongeveer 600 schrijfsystemen worden alleen begrepen door de geleerden en vakmensen die ze maken - de mensen die de taal van nature spreken, hebben geen behoefte om de taal te lezen of te schrijven.
Als gevolg van het feit dat taal een gesproken fenomeen is, bestaan talen en hebben ze betekenis voor zeer korte perioden. En ze ontwikkelen zich ook nog eens. Hoewel het Nederlands in de een of andere vorm al eeuwen bestaat, zou het erg moeilijk zijn om Nederlandstaligen van 500-600 jaar geleden te begrijpen. Veel mensen hebben moeite met de Statenvertaling, en die is pas 400 jaar oud. En we begrijpen de Statenvertaling in haar eerste druk veel minder goed als de latere aanpassingen in spelling. Zeker omdat in zo’n oude druk bijvoorbeeld ook de ons onbekende letter "ſ” wordt gebruikt, op plaatsen waar wij een “s” gebruiken. Die “ſ” lijkt heel erg veel op de “f”. Dit laat zien hoe ook geschreven taal in een relatief korte perioden verandert.
Talen sterven
De implicatie van het feit dat talen die voornamelijk gesproken worden in plaats van geschreven, is dat wanneer de laatste moedertaalsprekers van een taal sterven, de taal met hen sterft. In de Online Bijbel wordt een Nieuw Testament aangeboden dat de naam “Negerhollands” heeft. Dit is een taal dat gesproken werd op de Maagdeneilanden. Ooit was daar een handelspost van de VOC. Zeeuwse boeren streken daar neer om de schepen van vers voedsel te kunnen voorzien. De eilanden kwamen echter onder Engels en Deens bestuur en de VOC verdween, maar de boeren bleven. Hun slaven namen de taal van hun meesters over, maar vermengden het met eigen woorden. Moravische broeders uit Hernhut waren betrokken met het lot van de slaven en vonden dat ook zij lezen moesten leren. Ze stelden hun taal op schrift en vertaalden het nieuwe testament naar het Negerhollandsch, zoals ze hun taal noemden. Opmerkelijk is dat er verschillende edities van dit nieuwe testament bestaan. De editie die gemaakt werd op een eiland dat onder Deens bestuur viel kenmerkt zich door een spelling die dichter bij het Deens ligt, terwijl die op het eiland onder Engels bestuur meer een Engelstalige spelling heeft. In de loop van de twintigste eeuw raakte het gebruik van Negerhollandsch door de lokale bevolking op deze eilanden buiten gebruik. Totdat in 1985 opeens in Porto Rico mensen werden ontdekt die onderling een taal spraken die veel weg heeft van een verbasterd Zeeuws dialect.
Dit brengt ons bij bijbels Grieks, Hebreeuws en Aramees. Dit zijn dode talen. Niemand spreekt de oude dialecten van deze talen nog. Wat we erover weten komt van het analyseren van oude teksten, inscripties en manuscripten; vergelijken met bekende talen en ontcijferen door overeenkomsten; het bestuderen van moderne dialecten; het vertalen van oude woordenboeken en lexicografische werken; en het blootleggen van inscripties of geschriften die licht werpen op oude talen. Dit werpt een goed licht op deze talen, maar geeft geen 100% zekerheid.
Het feit dat de bijbelse talen niet meer gesproken worden levert interessante problemen op. We verwijzen bijvoorbeeld alleen naar Habakkuk. Het is een rechtstreeks transliteratie van het Hebreeuws dat maar op twee plaatsen in dit bijbelboek voor komt. Het lijkt alsof het iemands naam zou kunnen zijn, maar weten niet echt wat het betekent of waar het vandaan komt. In datzelfde bijbelboek is het laatste woord in de Statenvertaling “Neginoth”, ook zo’n rechtstreekse overzetting uit het Hebreeuws. Het woord komt buiten de bijbel, maar in één ander oud manuscript voor. Het wordt meestal vertaald als "snaarinstrument" of helemaal weggelaten, maar elke bijbelvertaling is slechts een gok.
Het woord "dagelijks" in het gebed van de Heer (Matteüs 6:11) is ἐπιούσιος (Strong 1967). In de Griekse literatuur komt het nergens anders voor. We weten niet wat het betekent. Het voorvoegsel ἐπι- betekent "boven" of "boven", dus we nemen aan "nodig" of "noodzakelijk". Dus misschien "dagelijks brood". Het is maar een gok.
Er is geen "juiste" filosofie van vertalen
Deze vertaalproblemen veranderen niet de “noodzaak van verlossing” ongeldig. Maar wat ze wel doen is spreken over de kwestie van het grote argument dat we allemaal graag hebben over de vraag of onze favoriete Bijbelvertaling beter is dan de andere. Legt deze de nadruk op "formele gelijkwaardigheid" of "functionele gelijkwaardigheid"? Of is het een van die andere vertaalfilosofieën?
Formeel equivalent:
Dit is een andere term voor de "woord-voor-woord" of "letterlijke" vertaling, waarbij de nadruk ligt op het behouden van de vorm van de brontekst, inclusief zinsbouw en woorden.
Functioneel equivalant:
Vergelijkbaar met "dynamisch equivalent". Deze benadering richt zich op het overbrengen van de bedoelde functie of betekenis van de oorspronkelijke tekst in plaats van vast te houden aan een strikte woord-voor-woord vertaling.
Optimaal equivalant:
Deze benadering probeert een evenwicht te vinden tussen formeel en functioneel equivalent, en streeft naar een middenweg tussen vasthouden aan de brontekst en zorgen voor begrip in de doeltaal.
Vrije vertaling:
Dit is een meer liberale benadering van vertalen waarbij de essentie van de oorspronkelijke tekst behouden blijft, maar de vertaler de vrijheid heeft om tekst te herformuleren, toe te voegen of weg te laten om het begrijpelijker of relevanter te maken voor het doelpubliek.
Parafrase vertaling:
Bij parafraseren wordt de originele tekst uitgebreid geherformuleerd om de betekenis uit te leggen of te verduidelijken, waarbij de tekst vaak aanzienlijk wordt uitgebreid.
Idiomatische vertaling:
Deze benadering richt zich op het vertalen van de ideeën in de idiomatische uitdrukkingen van de doeltaal, om ervoor te zorgen dat de tekst aansluit bij de culturele en taalkundige normen van het doelpubliek.
Het is een misvatting om te denken dat je uit één van deze vertaalmethoden kunt kiezen om "gelijk" te hebben. Zo werkt vertalen niet. Er is geen "juiste" manier om de Bijbel te vertalen. Een christen kan niet tegen een ander zeggen dat de vertaling die hij of zij gebruikt "slecht" is omdat het een parafrase is. Of omdat het te letterlijk is. Of omdat het niet letterlijk genoeg is. Je kunt geen voorkeur hebben voor een van deze vertaalfilosofieën, omdat geen enkele kan beweren altijd accuraat te zijn.
Dus wat doen we?
Het zou duidelijk moeten zijn dat we de verkeerde vragen stellen als het gaat om het kiezen van een Nederlandse Bijbelvertaling. Het is letterlijk en objectief zo dat van geen enkele Bijbelvertaling gezegd kan worden dat het de "beste" (of de "slechtste") is, en dat zelfs "beter" (of "slechter") een subjectieve term is. Elke vertaling die een poging doet om de betekenis van het bronmateriaal over te brengen zonder vooroordelen te introduceren (zoals het veranderen van het geslacht van een persoon of het injecteren van het dogma of de traditie van de vertaler in de tekst) is net zo goed als elke andere.
Natuurlijk mag je een voorkeur hebben. Natuurlijk zal de ene vertaling je meer aanspreken dan de andere vertaling. Mits je je maar bewust bent van de keerzijde.
Mijn inziens kunnen we dit probleem maar op één manier ondervangen:
· Lees een tekst in zoveel mogelijk vertalingen
· Doe onderzoek naar de verschillen die je constateert
· Gebruik bijbelse woordenboeken en lexicons
· Raadpleeg commentaren
Gaan begrijpen wat de tekst van de bijbel echt te vertellen heeft gaat verder dan oppervlakkig lezen in de eigen favoriete bijbelvertaling. Het vraagt dieper graven in de tekst en een veelheid van bronnen raadplegen.
Dit is de bestaansreden van de Online Bijbel met het Professioneel Premium Gebruik. Dat is ontwikkeld voor mensen die dieper willen graven in de tekst van de Bijbel. Met het Professioneel Premium Gebruik ontvang je toegang tot een veelheid aan bijbelvertalingen en naslagwerken bij die tekst. Je krijgt hiermee mogelijkheden die andere bijbel apps je niet bieden.
Ik wens je veel ontdekkingen bij het graven in de tekst van de Bijbel.
Peter van der Schelde